Kube nokuhlehla okukhulu kwezomthetho kuMqondisi-Jikelele (i-DG) eHhovisi likaNdunankulu waKwaZulu-Natali mayelana nophenyo lwenkohlakalo lweBhodi Lamanzi laseMhlathuze elingu-R37 million. Icala eliseqophelweni eliphezulu libandakanya izinsolo zokukhwabanisa, inkohlakalo, nokungaphathi kahle okuhlobene nokunikezwa kwezinkontileka ezingekho emthethweni yibhodi.
Esinqumweni sakamuva, iNkantolo eNkulu yaseMgungundlovu isichithile isicelo sika-DG sokuthi leli cala lihlukaniswe. Lesi sicelo besisekelwe ezimangalweni zokuthi ukuqhubeka nokuqulwa kwecala elilodwa kungase kuphazamise ummangalelwa, ikakhulukazi ngenxa yekhono labashushisi lokuchibiyela amacala njengoba kwenzeka ubufakazi. Inkantolo, nokho, ithole ukuthi ukuhlukanisa ukuqulwa kwamacala kuzoholela ekubambezelekeni okungadingekile futhi kubeke umthwalo wezezimali ongadingekile esikhwameni somphakathi.
Lesi sinqumo simele intuthuko ebalulekile ecaleni elidonse ukunaka komphakathi, okuphakamisa imibuzo ebanzi mayelana nokubusa kanye nokuziphendulela KwaZulu-Natal.
Isendlalelo Ecaleni
Uphenyo luka-R37 million ngeMhlathuze Water Board luhlehlela emuva eminyakeni embalwa edlule futhi lumayelana nezinsolo zokungaziphathi kahle kwezimali kulesi sikhungo. Umbuso usola ukuthi izinkontileka zanikezwa izinkampani ezinokuxhumana nabantu abanethonya ngendlela engafanele, zeqa imithetho yokuthengwa kwempahla.
Ibhodi Lamanzi laseMhlathuze, elibhekele ukuhlinzeka ngezinsiza zamanzi ezimbonini nasemiphakathini ebalulekile KwaZulu-Natal, ligunyazwe ukusebenza ngokusobala nangobuqotho. Kodwa-ke, leli cala liphakamise ukukhathazeka mayelana nokulawula kwangaphakathi kwebhodi kanye nezindlela zokwengamela.
I-DG isolwa ngokudlala indima ebalulekile ekusizeni noma ekushayeni lezi ziphambeko. Izinsolo zihlanganisa ukugunyaza izinkokhelo zezinsizakalo ezinganikezwanga kanye nokwehluleka ukuthatha isinyathelo ngokumelene namafulegi abomvu aphakanyiswe ababi nabacwaningi mabhuku.
Icala labashushisi lincike ekuhlanganisweni kobufakazi obubhalwe phansi, ubufakazi bofakazi, kanye nemibiko yokucwaningwa kwamabhuku.
Ibhidi Yokuhlukanisa
Umnyombo wesicelo se-DG’ sokuhlukaniswa kwecala kwakuyimpikiswano yokuthi ukuqulwa kwecala ngokuhlanganyela kwakuyoba ubandlululo. Umvikeli waphikisa ngokuthi:
Ingozi Yobandlululo: Ukufakwa kwabasolwa abaningi namacala kungase kufake i-DG ngokungafanele ezenzweni ezenziwa abanye ngokuyinhloko.
Ubunkimbinkimbi Bobufakazi: Umthamo omkhulu wobufakazi kanye nenani lofakazi kungaholela ekudidekeni kwenqubo, okwenza kube nzima nge-DG ukuvikela okusebenzayo.
Amandla Okuchibiyela: Amandla okushushisa okuchibiyela amacala maphakathi necala abonwe njengento engaba yingozi ku-DG, ongabhekana nezinsolo eziguqukayo.
Ithimba lezomthetho le-DG’ liphikisene ngokuthi ukuhlukanisa ukuqulwa kwamacala kuzolula ukuqulwa kwamacala futhi kuqinisekise inqubo enobulungiswa kubo bonke abasolwa.
Isinqumo Senkantolo
IJaji eliphethe uThandi Mthembu usichithile isicelo, egcizelela ukubaluleka kokusebenza kahle kwezomthetho kanye nesidingo sokunciphisa izindleko emphakathini.
Izici ezibalulekile zesinqumo zihlanganisa:
Izichibiyelo Zisemthethweni: Ijaji ligqamise ukuthi ikhono lomshushisi lokuchibiyela amacala liyisimiso somthetho esijwayelekile futhi alimenzi kabi ummangalelwa ngokwemvelo. Inkantolo ayitholanga sizathu esibambekayo sokuthi kungani lokhu kufanele kudingeke ukuthi kuhlukaniswe.
Ukugwema Ukuphindwaphindwa Kwezinsiza: Icala elilodwa liqinisekisa ukuthi izinsiza, okuhlanganisa amaqembu ezomthetho, ofakazi, nesikhathi senkantolo, zisetshenziswa ngempumelelo. Ukuhlukanisa ukuqulwa kwecala kuzosho ukuphindaphinda le mizamo, ukudala umthwalo owengeziwe ohlelweni lwezobulungiswa nabakhokhi bentela.
Ukuhlola Icala Eliphelele: Ukuqulwa kwecala okuhlanganyelwe kuvumela inkantolo ukuthi ihlole lonke uchungechunge lwezinsolo zokungaziphathi kahle, inikeze umbono ophelele wezehlakalo. Le ndlela ibalulekile emacaleni athinta izinsolo zokusebenzisana kanye nenkohlakalo ehlelekile.
Ukusabela Esinqumweni
Lesi sinqumo sidale ukusabela okuhlukahlukene kwababambe iqhaza abahlukahlukene.
Ochwepheshe Bakahulumeni Nezomthetho
Ochwepheshe bezomthetho basincome kakhulu lesi sinqumo njengesinyathelo esibheke ekusebenzeni kahle kwezomthetho. U-Advocate Sipho Khumalo, umhlaziyi wezomthetho ozinze eThekwini, uphawule wathi:
“Lesi sinqumo sigcizelela ukuzibophezela kwamajaji ekuphatheni izinsiza ngendlela efanele ngenkathi kuqinisekiswa ukuthi ubulungiswa buyenziwa. Ukukhathazeka kwe-DG’s mayelana nokungenzeleli kufanele kukalwe ngokumelene nesidingo esibanzi sokubeka izinto obala nokuziphendulela.”
IHhovisi likaNdunankulu waKwaZulu-Natal, nakuba lingaphawuli ngokuqondile ngaleli cala, liphinde lagcizelela ukuzibophezela kwalo ekusekeleni izindinganiso zokuphatha.
I-Civil Society kanye ne-Watchdog Groups
Izinhlangano zomphakathi zisamukele isimo senkantolo, zithi ukuhlukanisa amacala emacaleni enkohlakalo kuvame ukuholela ekubambezelekeni okungadingekile. I-Organisation Undoing Tax Abuse (OUTA) ibize lesi sinqumo njengokunqoba kokuziphendulela.
“Ngokuvamile, abantu abanamandla bazama ukuphazamisa ubulungisa ngokusebenzisa ubuchwepheshe. Lesi sinqumo siyisikhumbuzo sokuthi umthetho kumele usebenzele umphakathi,” kusho okhulumela i-OUTA uZanele Mokoena.
Ukukhathazeka Kwezokuvikela.
Ithimba lezomthetho le-DG’ lizwakalise ukudumala, ligcizelela ukuthi ukuqulwa kwecala ngokuhlanganyela kungase kubeke engcupheni ikhono lekhasimende labo lokuthola ukulalelwa ngendlela efanele.
“Siyasihlonipha isinqumo senkantolo kodwa sisakhathazekile ngobunzima obuvela ecaleni elinamacala amaningi. Amalungelo ekhasimende lethu asabalulekile, futhi sizohlola zonke izindlela ezikhona zokuvikela la malungelo,” kusho ummeli uNkululeko Dlamini.
Imithelela Yecala
Lesi sinqumo sinomthelela omkhulu ophenyweni oluqhubekayo kanye nesimo esibanzi sokubusa KwaZulu-Natal.
Ukusebenza Kwezobulungiswa
Ukugcizelela kwenkantolo ekuvimbeleni ukubambezeleka kubeka isibonelo esibalulekile ekusingatheni amacala enkohlakalo ayinkimbinkimbi. Le ndlela ingase ibe nomthelela emacaleni azayo ahilela izikhulu eziphezulu kanye nezinsolo zokungaziphathi kahle kwesistimu.
Ukuzethemba Komphakathi
Ukwethenjwa komphakathi kuhulumeni kanye nohlelo lwezobulungiswa kucekelwe phansi amahlazo enkohlakalo. Leli cala limele ithuba lokubuyisela ukwethembana ngokuqinisekisa ukuthi bonke abasolwa banesibopho sokuziphendulela ngenqubo esobala nephumelelayo.
Izinguquko Zokubusa
Izinsolo ezibhekiswe ku-DG nabanye abasolwa zigqamisa isidingo esiphuthumayo sezinguquko ezikhungweni zikahulumeni. Ukuqinisa izilawuli zangaphakathi, ukuvikela ama-whistleblower, nezindlela zokwengamela kubalulekile ukuze kuvinjelwe amahlazo afanayo.
Izinselelo Phambili
Naphezu kwesinqumo senkantolo, izinselelo ezinkulu zisekhona.
Umthwalo Wokushushiswa
Umbuso kufanele wethule icala eliphoqelelayo elimelana nokucutshungulwa kwecala elibumbene. Lokhu kuhlanganisa ukuphatha ubufakazi obuyinkimbinkimbi kanye nokuqinisekisa ukuthi ofakazi bakulungele ukufakaza ngaphansi kokuphekwa ngemibuzo.
Isu Lokuvikela
Ithimba lezomthetho le-DG’ kungenzeka liphishekele amanye amasu, okuhlanganisa izikhalazo zenqubo kanye nezinselele zokwamukelwa kobufakazi. Lezi zindlela zokuqondisa zingase zibambezele ukuqhubeka kwenqubo.
Ukuhlolisisa Komphakathi
Isimo esiphezulu saleli cala sisho ukuthi yonke intuthuko izobhekwa kakhulu ngumphakathi nabezindaba. Lokhu kucutshungulwa kwengeza ingcindezi kuzo zonke izinhlangothi ukuthi ziqinisekise ukuthi ubulungiswa akwenziwa kuphela kodwa bubonakala benziwa.
Isphetho Secala
Isinqumo seNkantolo eNkulu yaseMgungundlovu sokwenqaba isicelo sika-DG sokuqulwa kwecala elihlukile siphawula inguquko ecaleni lenkohlakalo leBhodi Lamanzi laseMhlathuze lika-R37 million.
Nakuba lesi sinqumo sibeka phambili ukusebenza kahle nokusebenza kahle kwezindleko, siphinde sibeke umthwalo wemfanelo omkhulu kubashushisi ukuphatha ukuqulwa kwecala eliyinkimbinkimbi neliphezulu.
Ku-DG nabanye abasolwa, umgwaqo ongaphambili ugcwele ubungozi bomthetho nesithunzi. Kubantu baKwaZulu-Natal, leli cala lisebenza njengesivivinyo sokuziphendulela ekubuseni.
Njengoba kuqhubeka ukuqulwa kwamacala, ithemba liwukuthi leli cala ngeke lilethe ubulungiswa kuphela kodwa futhi livuse izinguquko ezidingeka kakhulu endleleni izikhungo zikahulumeni ezisebenza ngayo, ziqinisekise ukuthi izinsiza zomphakathi zisetshenziselwa ukusiza zonke izakhamuzi.